Evi Verbeke is klinisch psycholoog, psychotherapeut en onderzoeker aan de Universiteit Gent. Haar onderzoek gaat over macht en ethiek in de psychiatrie.

Dwang in de psychiatrie is een vervelend beestje, dat nog veel te veel de kop op steekt. De laatste jaren zwol in Vlaanderen de kritiek aan, maar toch blijft macht de rotte plek in de psychiatrie. Spijtig, want in een reeks vorige studies getuigden patiënten dat afzondering, fixatie en gedwongen opname kunnen zorgen voor angst, kwaadheid en trauma. Ook de ‘zachte dwang’ (denk aan druk om medicatie te nemen, regeltjes en straffen) heeft die effecten.

Hoe beleven mensen dwang?

Maar hoe beleven mensen dwang? Om dat in kaart te brengen, interviewden we twaalf mensen die in het verleden een of meerdere opnames kenden. Ieder interview startte met de vraag ‘hoe heb jij dwang en macht al dan niet beleefd in de psychiatrie?’.

Dat er een probleem is in onze Vlaamse ziekenhuizen was ook in hun verhalen snel duidelijk. Veel voorkomende dwangmaatregelen waren: afzonderingen, verplichtte medicatie, diagnostische labels, regels of patiënten verplichten tot therapieën en een dagstructuur. Maar waarom die dingen kennelijk dwingend zijn, dat was een opvallende bevinding: dwang is een proces dat in de relaties tussen patiënten en hulpverleners speelt.

Enkel en alleen nog patiënt zijn

Dwang leeft in een relatie waarbij mensen enkel en alleen nog als ‘patiënt’ worden gezien. De deelnemers vertelden dat wie ze waren, wat ze graag deden,… er plots niet meer toe deed, enkel de benoeming ‘patiënt’ bleef achter en er ontstond een splitsing tussen hulpverleners en patiënten: zij tegen wij! Daardoor kregen mensen het gevoel dat begeleiders belangrijke onderdelen van hun subjectiviteit negeerden. Niemand is nooit alleen patiënt, je bent bijvoorbeeld ook volwassene, onafhankelijk, muzikant, moeder,… Maar juist die rollen raken ondergesneeuwd door de enge focus op ‘patiënt zijn’. En het is in die context dat dwang tot stand komt, leeft en soms ontspoort.

We noemen dit ‘desubjectivering’: het proces waarbij mensen enkel en alleen nog patiënt zijn, waardoor hun gewone zelfgevoel stilaan wordt ondermijnd. Bijvoorbeeld: een aantal deelnemers mochten plots niet meer beslissen om hoe laat ze aten, wanneer ze gingen slapen of als ze een glaasje alcohol dronken in het weekend. Omdat ze ‘patiënt’ waren nam men hen deze zaken – rechten van volwassenen – af. Verschillende mensen kregen ineens geen beslissingsrecht meer over hun kinderen, of moesten stoppen met borstvoeding: hun ouderrol moest wijken voor hun identiteit als ‘patiënt’.

Hulpverleners

Het interessante was dat ook hulpverleners delen van hun subjectiviteit verliezen. Uit de interviews werd duidelijk dat begeleiders bij dwang strikt protocollen en regels toepassen in plaats van te investeren in interacties. Dit standaard doen ‘omdat het moet’ (ik breng je naar isolatie want het protocol zegt dat dit moet; we nemen hier bij iedereen een alcoholtest af en straffen je als je positief blaast, ook al heb jij geen verslaving) zorgde er volgens verschillende deelnemers voor dat zij hulpverleners als minder menselijk ervoeren. Dan is het lastig om nog een band te ontwikkelen.

Wat is dwang?

We kunnen niet zomaar een lijstje opstellen met wat wel of niet dwang is. Regels kunnen bijvoorbeeld voor sommige mensen een desastreus effect hebben, anderen ervaren het als ondersteuning. Eenzelfde persoon kan op één afdeling de gesprekken over medicatie als een machtsspel ervaren en op een andere plaats als een hulp om haar psychose te overwinnen. Onze studie helpt om dat te begrijpen: dwang is niet zomaar een interventie, maar is vooral iets dat ontstaat in een relatie tussen hulpverleners en patiënten. Een relatie waar mensen op een rigide manier als patiënt worden benaderd en hulpverleners vooral bezig zijn met strikt toepassen van protocollen, in plaats van te investeren in interactie. Macht gaat erom dat patiënten geen ruimte meer krijgen voor hun andere sociale rollen en complexe subjectiviteit.

Wat is goede zorg?

Goede zorg gaat in de eerste plaats over investeren in relaties en mensen als mens te benaderen. Als we dwang willen verminderen in de psychiatrie, moeten we inzetten op deze dynamiek in plaats van ons eenzijdig te focussen op specifieke interventies die weg moeten of technieken die er moeten bijkomen. Dat vergt een culturele omslag in de psychiatrie: een andere manier van kijken naar patiënten en naar wat goede hulpverlening is. Geen kwestie van techniek, maar van ethiek.

Een van de participanten verwoordde dat bijzonder mooi: “Als ik het gevoel had dat ze in mijn geloofden, dan geloofde ik ook meer in mezelf. Terwijl, als ik het gevoel had dat ik gewoon in de pas moest lopen en het gewoon een kwestie was van regeltjes te volgen, dan voelde ik mij een object. Dan voelde ik mij geen mens. Dus het waren diegenen die mij humaan benaderden die mij het meest geholpen hebben”.

Referenties

Verbeke, E., Vanheule, S., Cauwe, J., Truijens, F. & Froyen, B. (2019). Coercion and power in psychiatry: a qualitative study with ex-patients. Social Science & Medicine, 223, 89-96.

https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277953619300371