Zonder voorbij te gaan aan het ernstig psychisch lijden dat een depressie kan veroorzaken, schetst François zijn zoektocht naar hoop.

Get busy living, or get busy dying

Toen ik midden in mijn depressie diep in de zwarte put van wanhoop lag te kronkelen van de pijn, kon ik vaak niet veel meer dan filmpjes bekijken op YouTube. Urenlang. Als een zombie. Half verdoofd door de pijn en de pillen. Mijn enige afleiding. Zo bekeek ik eindeloos filmpjes van Gordon Ramsey (‘Oorlog in de keuken’) en filmpjes over spelende poesjes, grappige baby’s en vervuilde hondjes die werden gered en naar de dierenarts werden gebracht. Ook keek ik wel eens naar stukjes speelfilm. Eén van de stukjes waar ik steeds om moest huilen was uit de film The Shawshank Redemption, naar een gevangenisverhaal van Stephen King. Die film is niet voor niks wereldberoemd. Die film gaat over hoop. Andy (Tim Robbins) zit onschuldig in de gevangenis voor een dubbele moord en praat met medegevangene Red (Morgan Freeman). Red is na jaren in de gevangenis cynisch geworden, maar Andy niet. Andy reageert op het cynisme van Red met: “Get busy living, or get busy dying”.

Hope is a good thing, maybe the best of things

Uiteindelijk ontsnapt Andy op spectaculaire wijze en laat Red alleen achter. Als Red eindelijk zijn straf heeft uitgezeten, herinnert hij zich dat Andy iets voor hem ergens ver weg heeft verstopt. Na een lange busreis krijgt Red een lift naar een stuk verlaten platteland, de plek waar Andy voor hem een verrassende boodschap heeft. Daar gaat Red naar op zoek. Dat stukje film is een killer. Dat rode autootje, dat landschap, die geniale muziek. Hij vindt daar een brief met een uitnodiging en die brief eindigt met: Remember Red, hope is a good thing, maybe the best of things. Als je deze Engelse zin intikt bij YouTube, zie je als eerste suggestie het bewuste stukje film.

Volhouden, volhouden, volhouden

Deze film gaat over hoop, over hoe je jezelf elke dag opnieuw moet toespreken, hoe je elke keer weer opnieuw na vallen moet opstaan, voor de miljoenste keer opstaan, hoe je aardig tegen jezelf moet zijn, jezelf afvragen wie je bent en wat je wilt, en dan op zoek gaan. Zoals Andy, en daarna Red in de film. Volhouden, volhouden, volhouden. Nooit – nooit – nooit opgeven! Dit stukje filmpje vertelde me steeds opnieuw dat ik nog niet dood was. Dat ik heel misschien uit de gevangenis van de wanhoop kon kruipen, dat er heel misschien toch een kansje was. Van pikzwarte wanhoop naar piepklein sprankje hoop

Machteloos, wanhoop, wanhopig

Midden in mijn depressie dacht ik, wist ik, wist ik echt honderd procent zeker dat mijn leven onherstelbaar beschadigd was, dat ik een onherstelbaar verlies had geleden, dat ik het echt nooit meer zou kunnen oplossen. Als een dier in een kooi. Ik kan het niet oplossen, wat ik ook doe of probeer, het gaat niet lukken. Ik kan niet naar rechts, niet naar links, niet vooruit, niet achteruit, niet naar boven, niet naar beneden. Klem. Machteloos, hopeloos, wanhopig, want er is geen hoop op verbetering. Kansloos. Dat is depressie. Die gedachten van wanhoop, paniek, verdriet en pijn veroorzaken chronische, extreme stress die op zijn beurt je kop en lichaam gek maakt. Kortsluiting. Explosie. Implosie. Apathie. Ondraaglijke pijn. Klaar. Dood willen.

En elke keer als ik een terugval heb, denk ik hetzelfde. Hoewel ik al talloze keren een terugval heb meegemaakt, en dus met mijn gezond verstand weet dat het tijdelijk is, elke keer weet ik weer honderd procent zeker dat het deze keer echt nooit meer goed zal komen. Meerdere depressievelingen hebben me hetzelfde verteld. Het lijkt wel een symptoom van depressie.

Die ongelooflijke zekerheid kan je ook eigenwijs, ondankbaar en arrogant noemen.

Nooit opgeven, nooit vluchten,… dan maar lijden

Matt Haig in Redenen om te blijven leven: “Een van de belangrijkste symptomen van een depressie is dat je alle hoop verliest. (…) Wees dapper. Wees sterk. Haal diep adem en ga door. Je zult jezelf er later dankbaar voor zijn”. Etty Hillesum schrijft op 30 april 1942 in haar dagboek: “Nooit opgeven, nooit vluchten, alles verwerken, dan maar lijden, dat is ook niet erg, maar nooit, nooit opgeven”.

Elke keer als ik dat filmfragment bekeek, voelde ik eventjes iets heel sterks. Ik voelde hoop, geleende hoop. Maar daar was ik me nog niet van bewust. Want ik sliep nog, ik was nog niet wakker, ik wist nog niet dat dit de weg uit mijn depressie was, de weg uit de hel. Ik dacht toen nog dat de antidepressiva de chemische onbalans in mijn hersenen ging behandelen en zo mijn depressie ging genezen. Dus daar concentreerde ik me op. Die lariekoek over die chemische onbalans was mij door onverantwoordelijke, incompetente idioten in witte jassen verteld. Wanhopige mensen zijn perfecte slachtoffers voor dit soort gevaarlijke kwakzalvers die vaker wel dan niet worden gesponsord door de farmaceutische industrie. (Belangenverstrengeling/financiële en andere belangen.)

Depressie is geen hoop meer hebben

Depressie is voor mij: geen hoop, geen hoop meer hebben dat het ooit beter wordt, misschien uiteindelijk weer goed komt. Als ik in die toestand ben, dus hopeloos, wanhopig, dan kan ik me niet voorstellen dat ik periodes heb dat ik wel hoop heb. Als ik wel hoop heb, dan kan ik me niet voorstellen dat ik periodes heb dat ik geen hoop heb. Vergelijkbaar: als ik honger heb, kan ik me niet voorstellen dat ik helemaal voldaan ben en geen enkele trek heb. Als ik helemaal voldaan ben en geen enkele trek heb, kan ik me niet voorstellen dat ik honger heb. Met slaap en seks en verliefdheid en lichamelijke pijn werkt het ook zo. Na een bevredigende vrijpartij kan ik me de koorts van het begin niet meer voorstellen. Kiespijn reduceert me tot één pijnlijke kies en zonder kiespijn is het woord kiespijn zonder betekenis, in ieder geval zonder gevoelswaarde.

Gevangen in je hoofd

Sindsdien begrijp ik ook steeds beter dat depressie in gevangenissen veel voorkomt. Niet alleen gevangen in je hoofd, maar ook gevangen achter tralies. Maar goed, als je jezelf kan bevrijden uit de gevangenis van je hoofd, dan ben je veel vrijer dan mensen buiten de gevangenis – die gevangen zitten in hun hoofd. En dat is de overgrote meerderheid. Als je jezelf niet bevrijdt uit je hoofd, dan dubbele straf in de gevangenis, twee keer straf. Pijn op pijn.

Ik denk aan alle depressieve gevangenen, maar ook aan hun slachtoffers die in hun eigen gevangenis zitten.

Elke depressie gaat voorbij

In het begin van de ellende was er iets dat mij toch wat hoop gaf. Ik ken Willem van der Does, hoogleraar klinische psychologie in Leiden. Een intelligente, vriendelijke, nuchtere man die een toegankelijk boek over depressie heeft geschreven, zeer informatief, goed geschreven, genuanceerd en met geweldige tekeningen van Peter van Straaten: Dat moet mij weer gebeuren … Zwartkijkers, zeurpieten en pechvogels. Toen ik midden in mijn depressie zat, mailde hij me: “François, elke depressie gaat voorbij”. Zijn kalme, rationele, gezond-verstandige mail met vooral die ene zin is me altijd bijgebleven. Dit is wat men geleende hoop noemt. Ik geloofde hem niet, maar zijn hoop gaf mij toch wat hoop. Mijn gekte gilde dat ik het beter wist, maar mijn geleende hoop zei rustig: zo, dus jij weet het beter dan Willem? Goh.

De onlangs overleden boeddhistische monnik Thich Nhat Hanh, afkomstig uit Vietnam, schreef veel goeie boeken, ook vertaald in het Nederlands. Hij was zeer begaan met zijn volk en was altijd bezig met die oorlog die maar duurde en duurde. Toen iedereen al lang de hoop had opgegeven, bleef hij als enige volhouden: nee, op een bepaald moment stopt de oorlog. En jahoor, tot ieders verbazing kwam er na twintig jaar eindelijk een eind aan die oorlog. Hij zei: Alles is in beweging, alles heeft een begin en alles heeft een eind. This too shall pass. Ook jouw depressie gaat op een bepaald moment voorbij.

Wat wel helpt, kuch, is dat je er alles aan doet wat binnen je mogelijkheden ligt.

Een van de christelijke deugden is hoop. Wees niet bang, ik probeer niemand te overtuigen van het christelijke geloof. Dat zou ook wel raar zijn want ik ben zelf geen gelovige. Maar goed, dat het binnen die godsdienst zo’n belangrijke plaats inneemt, zegt wel genoeg. Hoe intelligent was het van de intelligentsia om God dood te verklaren en de godsdienst bij het vuilnis te zetten? Misschien kunnen zij zonder god(sdienst), maar dat betwijfel ik. Wat ik niet betwijfel is dat de rest van de bevolking zeker niet zonder god(sdienst) kan. Sinds wij God dood hebben verklaard, lacht de duivel.

Om van een depressie te herstellen moet je hoop hebben

Jon G. Allen in Coping With Depression: From Catch-22 to Hope: “(…) depressie komt voort uit stressvolle gebeurtenissen en moeilijkheden die ertoe leiden dat de persoon zich hopeloos voelt. Vernedering, je gevangen/klemgezet voelen en verlies door de dood leiden in het bijzonder tot gevoelens van verslagenheid, machteloosheid en hulpeloosheid; de depressieve persoon die zich verslagen voelt, gelooft dat er geen uitweg is, kan zich geen uitweg voorstellen. (…) Ik kan me nauwelijks een mentaal moeilijker uitdaging voorstellen dan een gevoel van hoop te behouden wanneer je je hopeloos voelt. (…) Hoop is belangrijk want het geeft je de moed om niet op te geven en door te gaan op de lange weg naar verbetering. Zonder hoop geef je het op. (…) De fundamentele catch-22 is: om van een depressie te herstellen moet je hoop hebben, maar depressie produceert hopeloosheid. (…) Depressie is de psychiatrische aandoening die het vaakst met zelfmoord in verband wordt gebracht. Cruciaal in de suïcidale toestand is het gevoel gevangen te zitten en de overtuiging dat de situatie hopeloos is. (…) Perfectionisten zijn bijzonder kwetsbaar”.

Lewis Wolpert in De anatomie van een depressie: “Depressieve patiënten die zelfmoord plegen, doen dat meestal aan het begin of aan het eind van een depressieve periode. Een gevoel van hopeloosheid en niet de ernst van de depressie, schijnt de beslissende factor te zijn”.

Wat is hoop precies?

Brené Brown vertelt in De kracht van kwetsbaarheid dat volgens haar hoop niet een spontaan gevoel is, maar bewuste gedachten. Hoop is volgens haar: (1) doelen stellen (2) doorzettingsvermogen, en (3) geloven dat het je gaat lukken. Volgens haar is hoop iets dat je moet leren, jezelf moet leren.

Volgens Ron Leifer, Amerikaans psychiater, boeddhist en schrijver van The Happiness Project is depressie een spiritueel probleem: “Naar mijn mening is depressie vervlogen hoop en het gevoel dat je geen controle meer hebt over je leven. Depressie gaat over de toekomst, het is geen mogelijkheid zien om in de toekomst gelukkig te zijn”.

In die hopeloze toestand is iemand hoop proberen te geven door “Kop op!” te zeggen zinloos, kansloos, verloren moeite. Je zegt tegen iemand midden in een paniekaanval niet: het komt goed. Het komt goed? Het huis staat in brand!

Volgens mij is depressie wanhoop. Dus dan is het tegendeel hoop. Dus dan is het beste antidepressivum hoop. Dus dan is de oplossing hoop. Waar en wanneer heb je alle hoop verloren? Wat geeft je hoop? Wat zou je hoop kunnen geven? Wat zou er moeten gebeuren dat je weer wat hoop krijgt?

Tegen het eind van de film is Red het met Andy eens en zegt: “Get busy living, or get busy dying. That’s goddamn right!”

---

Download de brochure Leven voorbij depressie

Ontdek meer over François de Waal en beluister ook zeker de podcast Boys Don’t Cry?

Lees ook…
De Catch-22 van depressie
Depressief? Ach, je moet gewoon…!