Achter elke boom kan een moordenaar zitten. Dat denk je als je net een heftige thriller hebt gezien en door een donker bos loopt. In de wind hoor je iemand gillen. Je hebt milde psychotische ervaringen: een waan van bedreiging, een hallucinatie van stemmen. Maar je hebt geen volle psychose, je bent in staat om te toetsen wat echt is en wat niet.

We kunnen allemaal bang zijn, en we hebben allemaal het vermogen om ons dingen in te beelden. Dat moet. Mensen hebben soms intense spirituele ervaringen die kunnen leiden tot bijzondere bewustzijnstoestanden en groei. En om flexibel te kunnen reageren op de wereld om ons heen moeten we er voortdurend betekenis aan geven: waarom doet mijn baas zo vervelend? Hebben die twee iets met elkaar? Lachen de passagiers in de bus me uit? Om goed om te gaan met zulke vragen is het heel gezond om soms een beetje achterdochtig te zijn, of om in je hoofd met jezelf te praten.

Maar extreme achterdocht (wanen) en het waarnemen van stemmen waar je geen controle meer over hebt (hallucinaties) belemmeren je functioneren. De achterdocht of stemmen zijn dan geen normale ervaringen meer, maar psychotische symptomen waar je hulp voor nodig hebt.

Iedereen heeft wel eens een psychotische ervaring

Een béétje psychose is niet erg. Dat komt bij veel mensen wel eens voor, blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. Wanneer psychotische ervaringen heftiger worden, langer aanhouden en samengaan met depressie, manie, of met veranderingen in motivatie of cognitie, kunnen er problemen ontstaan. Je hebt bijvoorbeeld al langere tijd het gevoel dat er vreemde dingen gebeuren om je heen – dat is een milde psychotische ervaring. Je kunt echter nog redelijk functioneren en je omgeving heeft weinig in de gaten. Het vreemde gevoel kan weer verdwijnen: dan is er niets aan de hand.

Bekijk de animatie “Iedereen heeft psychotische verschijnselen”

Wat is een psychose?

Soms gaan psychotische ervaringen zo overheersen dat je aan weinig anders meer kunt denken en dat je er ook naar gaat handelen. Je denkt bijvoorbeeld achtervolgd te worden door de CIA en gaat daar over klagen bij de politie en de Amerikaanse ambassade. Je denken volgt de logica van de psychose. Een botsing met de wereld om je heen is dan onvermijdelijk. Je omgeving vindt vaak dat je vreemd bezig bent en wil de hulpverlening inschakelen. Zelf ervaar je dat in je psychose heel anders: je hebt het gevoel dat juist de omgeving veranderd is en dat andere mensen raar doen: je voelt je bedreigd.

Als je een psychose hebt, heb je niet alleen last van wanen of hallucinaties. Een psychose is een mengbeeld (syndroom) van verschillende soorten symptomen. De mix ziet er bij iedereen anders uit. De één heeft bijvoorbeeld vooral gevoelens van wantrouwen, de ander hoort vooral vijandige stemmen. Weer een ander heeft juist last van stemmingswisselingen en is de ene keer diep somber en traag (depressie) en de volgende keer abnormaal uitgelaten en hyperactief (manisch). Nog weer andere mensen ervaren onvoldoende motivatie om dagelijkse taken uit te voeren (motivatieproblemen), gebrek aan aandacht en concentratie, en kunnen minder goed plannen en leren (cognitieproblemen).

We spreken van een ‘volle’ psychose wanneer psychotische ervaringen je leven zo erg gaan beheersen dat je in het dagelijks leven niet meer (goed) functioneert. Je gaat helemaal op in jouw realiteit en kunt geen onderscheid meer maken tussen waan en werkelijkheid. Voor jou kunnen wanen, stemmen of hallucinaties in een psychose levensecht zijn, maar je omgeving ervaart dat heel anders. Deze botsing van verschillende werkelijkheden is vaak heel verwarrend en kan tot vervelende conflicten leiden.

Bekijk de animatie “Wat is een psychose?”

Realiteit en psychose

Hulpverleners zullen een psychose vaak uitleggen als ‘in een andere realiteit leven’. Maar wat is eigenlijk realiteit? Psychologisch gezien is realiteit datgene wat we waarnemen, via onze zintuigen maar ook aan interpretatie. Iedere waarneming wordt gekleurd door onze emoties. Als je verdrietig bent of juist heel blij, heeft dat invloed op hoe je de wereld om je heen waarneemt, en hoe je waarnemingen interpreteert. Emoties maken dat je belangrijke dingen niet vergeet en dat je er aandacht aan besteedt. Tegelijkertijd is het ook belangrijk om irrelevante informatie wel te vergeten en er geen aandacht aan te besteden, anders raakt je brein overbelast.

Bij mensen met een psychotische kwetsbaarheid is dit proces van waarnemen, interpreteren en filteren sneller overbelast. Alles wordt dan opeens belangrijk en relevant. Alles krijgt een emotionele lading en speciale betekenis. Mensen met psychose ervaring beschrijven een psychose soms alsof je de wereld zonder filter tegemoet treedt. Hun realiteit is op dat moment anders dan die van de omgeving, in dat opzicht klopt de uitleg ‘in een andere realiteit leven’. Lastig is dat die uitleg voor iemand in een psychose heel verwarrend en confronterend is. Want wie bepaalt er dat de ene realiteit niet klopt, en de andere (van de hulpverlener bijvoorbeeld) wel?

De realiteit van iemand in een psychose ontkennen of bestempelen als anders of niet kloppend, is vaak niet helpend en levert eerder ruzie op dan een goed gesprek. Wees dus heel voorzichtig als je het hier over wilt hebben, zeker wanneer iemand geen besef heeft van de psychose. Benoemen dat zijn of haar realiteit niet strookt met die van zijn omgeving en daarover in gesprek gaan is wel een goed idee.

Psychosegevoeligheid

Hoewel elke psychose anders is, gaan we uit van één enkel begrip: psychose, of, nog correcter: psychotisch syndroom.
In de psychiatrie zijn traditioneel zo’n 20 verschillende soorten ‘schizo’-diagnosen in gebruik voor mensen met een psychose: van schizofrenie en schizoaffectief tot kortdurende psychotische stoornis en psychotische stoornis NAO. Wij kiezen echter voor het eenvoudige begrip psychosegevoeligheid, omdat deze term alle 20 diagnostische groepen met elkaar verbindt en als diagnose ook kloppend is. Iemand is gevoelig voor het krijgen van een psychose, dat is wat we vast kunnen stellen en waar iemand mee om kan leren gaan. Lees hier verder over de bestaande DSM-classificaties.

Wie lopen meer kans op psychose?

Vooral jonge mensen ervaren psychotische verschijnselen en krijgen een psychose. Mensen tussen 14 en 30 worden het vaakst getroffen. Bij mannen begint een psychose gemiddeld drie jaar eerder dan bij vrouwen. Vrouwen hebben vaker een combinatie van psychosesymptomen en stemmingsverandering, zoals depressie. Mannen hebben meer last van psychosesymptomen in combinatie met veranderingen in motivatie en cognitie. Bekende risicofactoren voor het krijgen van een psychose zijn trauma, drugsgebruik (met name op jonge leeftijd) en het behoren tot een minderheidsgroep.

Bij sommige mensen gaat het normale inbeeldings- en interpretatievermogen makkelijker over in een psychose dan bij anderen. Dat heeft te maken met de mate van psychosegevoeligheid en de mate van weerbaarheid die iemand heeft. Als je veel psychosegevoeligheid hebt en weinig weerbaarheid, moet je leren die twee weer in balans te krijgen. Je kunt je gevoeligheden leren herkennen en je kunt leren om ze te compenseren met je eigen weerbaarheid.